Án ǵumyr: «Bóde úı» jaıly bir derek (vıdeo)

Biz kezekti bul jazbamyzda ánniń tarıhy men tabıǵatyna toqtalsaq pa degen úmitimiz bar. Kemeńger keńistiginde shekara bolýshy ma edi. Qolymyzda qattalyp, yqylym zamanalardan jetken mýzykaǵa baılanysty kóne jádigerlerdi saraptaı otyryp, ál-Farabı men Abaıdyń saz ónerinde de ózara rýhanı sabaqtastyqta bolǵandyǵyn baǵamdadyq. Bul endi basqa taqyrypqa nyspy tartyp turǵandyqtan JARATQAN jaqasa, sáti túsken kún qaıyra soǵarmyz degen oımen aıal ettik.

Hakimniń kóp eńbekteriniń arttaǵy alash balasyna tolyǵymen jetpegendigi jaıly baspasóz betterinde birneshe dúrkin shań bergendigi bar. Rasynda osy bir kúmánniń anyqqa aınalǵandyǵyna hakimniń óz óleńderi arqyly taǵy da kóz jetkizip otyrmyz. «Ándi súıseń menshe súı» dep qatań talap qoıa biletin kemeńgerdiń án tabıǵatyna ábden qanyq bolǵandyǵy shúbásiz. Sóıtken Abaı án degenimiz ne, onyń syry men symbaty qandaı bolý kerek degen suraqtarǵa «Bilimdiden aıaman sózdiń maıyn, alty óleńmen bildirdim ánniń jaıyn» dep án taqyrybynyń ózine ǵana alty óleń arnaǵandyǵyn aıtady. Al Abaıdyń akademııalyq súzgiden ótip, jeke kitap retinde qurastyrylǵan eki tom eńbegindegi án taqyrybyna jazylǵan óleńderiniń sany úsheý ǵana. Biz tóbedegi taqyrypqa oralmas buryn aldaǵy aıtylmaq áńgimemizdiń tuzdyǵy úshin úsh óleńniń birer joly jaıynda ǵana qysqasha sóz shyǵyndasaq degen oıymyz bar. «Kóbinese án basy keledi ashy, kel tyńda dep ózgege bolar basshy» - deıdi hakim Abaı. О́leńnen túsingenimiz, Asqar Súleımenovshe aıtsaq «daýysty sál buqtyryp alyp yra kóteretin» alǵashqy ashy daýys el nazaryn ózine elitetin ánniń aıryqsha tásili eken. Al degende samǵata ushyryp alyp, qaýyrsynsha qalyqtatatyn osy bir tásil namazdyń azany ispetti. Tek án basynda ǵana aıtylatyn AŃDATPA BUL UǴYMNYŃ kóptegen ánderimizdiń kelsin kelmesin ár jerinde qoldan qıystyrylýy án óneriniń kıesin ketirip-aq tur. Sodan shyǵar daýys kórsetý degendi jalaý etip án aıtý degenimiz aıǵaılaı berý deıtindeı mojantopaı dárejege quldyradyq. Qazaqtyń «án bilmegen oıbaıǵa (daýysqa) zorlaıdy» degeni osyny kórsetedi. Osy bir oıdyń Abaı aýyzymen «Qur aıǵaı baqyrǵan, qulaqqa án beken...» dep te túrlenetini bar. Bul ǵasyrlar tájirıbesindegi halyq talǵamymen Qunanbaı balasynyń paıym parasatynyń ámánda bir arnada únemi toqaılasyp otyratyndyǵyn kórsetedi. Muny qysqasha ǵana zerdeler bolsaq, ándi daýystan bólek AQYL men JÚREK, TALǴAM men TANYM sekildi qasıetterdiń aıtatynyn kórsetedi. Kemeńgerdiń «Adam az muny bilip án salarlyq» degen oıynyń astary osyny ańdatady. Áńgimemizdiń aýanyn Abaımen desteleýimizdiń ózindik sebepteri de joq emes. AQYLDYŃ (bul jerde bilimniń deıikshi) joqtyǵy búgingi ánshilerdiń «qutyna» aınalyp tur.

Sonymen, oı tamyzdyǵyna túrtki bolǵan «bóde úı» sózi XVIII ǵasyrdyń zor týyndysy «Shápıbaı-aý» áninde ǵana tuńǵysh ret kezdesedi. Shápıdiń kim bolǵandyǵyn erýdıt ǵalym Talasbek Ásemqulov “Otýken” saıtynda tolyqqandy jazǵandyqtan ony qaıtalap jatýdy artyqqa sanadyq. Saltymyzda jasy barshyn tartyp, otyryp qalǵan qyzdy jasaýymen jeke shyǵaryp ońasha kıiz úı tigetin joralǵy saqtalǵan. Osyny «bóde úı» deıdi. Buǵan jar izdegen jigitterdiń kelip ketýine ruhsat etiletin bolǵan. Osy uǵymǵa baılanysty jazylǵan kórnekti qalamger Qalıhan Ysqaqtyń da «Bóde» degen shyǵarmasy bar. Qalekeń onda on ekige tolǵan boıjetkenniń oń jaqqa shyǵarylyp, jeke úı tigilýin «bóde» dep ataıdy degen syńaıda jazady. Bul oraıda jasymyz kishi bolsa da jazýshy eńbegine az-kem túzetý jasaǵymyz keledi. Qalekeń aıtyp otyrǵan on ekige tolǵan boıjetkendi úıdiń oń qaptalyndaǵy shymyldyq ishine jeke shyǵarýyn qazaqta KО́SEGE deıdi. Osy KО́SEGE sózi, keıin kele basqa maǵynaǵa ulasqan tárizdi. Aınalasy shymyldyqpen kómkerilgen qyz tósegine erkek kindiktiniń qol tıgizýine babalar tanymy qatań tıym salatyn bolǵan.

Áńgime barysynda ánshilerimizdiń áleýeti (ıntelektisi) jaıynda úzilgen bir sózimizdi ármen qaraı ústeı túskimiz keledi. Esimderi elge málim ánshilerimizdiń ózi «Shápıbaı-aý» ánindegi «bóde úı» sózin «bádáýı» dese, taǵy bireýleri «bódebı» dep aıtyp ábden jentektep bitti. Osy oraıda oqyrman sanasyna myna bir máseleni de synalaı ketkimiz keledi. Ár zamananyń ózine tán sózdik jaralymy (leksıkony) bolatyny sekildi ánniń de ár ǵasyrlyq áýezi bolady. Sebebi sóz ben saz apaly-sińlili adamdar sekildi. Dombyranyń qos ishegindeı osy bir qosamjar uǵymdy birinen-birin bólek qarastyrý tipten aqylǵa tompaq.

Mýzyka mamandary kúı óneri tarıhynyń shejiresin IX ǵasyrdaǵyǵy Qorqyttan beri qaraı taratatyny málim. Bir qyzyǵy zerttelgen eńbekterge sensek ÁN О́NERI odan myń jyl keıin, ıaǵnı XIX ǵasyrdan bastap qana paıda bola bastaǵan eken. Sonda deımin-aý, dombyrasy bola tura saz, sezimi bola tura án salmastan bizdiń babalarymyz on ǵasyr boıy jarylyp ketpeı qalaı ǵana shydady eken. Árıne, qaıran qaldyrarlyq jaǵdaı. Bergini aıtpaǵanda Birjan sal men Aqan seriniń arǵy jaǵynda daýylpaz daryndar shoǵyry (galerııasy) bolmady degenge kim senedi. Bul óner sańlaqtary tek bard (sóz, saz, oryndaýshy úshtigin ushtastyrǵan daryn) bolyp ǵana qoımaı áridegi óner ıeleriniń jaýhar muralarynyń janashyr jetkizýshisi bolǵandyǵy taǵy da aıdan anyq qoı.

Ras, keseldiń bári keshegi ker zamannan bastaldy. 1933 jyldyń bederinde din men eskilikti (feodalızmdi) kóksep otyr degen jalamen bes júzden astam án mátini túrmege toǵytyldy. Munymen tynshyr qyzyldar ma, alǵashqy soqqydan aýyr jaraqat alǵan qazaq ánin elýinshi jyldardyń basyndaǵy saıası bulǵaq ekinshi ret taǵy da butarlady. BILGEN ADAMǴA KО́NEDEN SYR ShERTETIN KО́P ÁNDERIMIZDIŃ SО́ZI XX ǴASYRDYŃ TILIMEN JAZYLǴAN (Kúmán etseńiz kúbirlep aıtyp kórýińizge ábden bolady. Báribir de baǵzyny meńzer birde-bir uǵymdy tappasyńyz ımandaı kámil). AL ÁÝEN BOLSA QOLDAN TELIGEN JALǴAN MÁTINGE JANY ISINE ALMAI BOTASY О́LGEN BOZINGENDEI AŃYRAP TUR. Qysqasy, HALYQ ÁNI degen jalpylama at jamylǵan QAZAQ ÁN О́NERIN ár ǵasyrǵa jeke-jeke jiliktep, hronologııalyq turǵydan birizdilikke túsiretin mezgil mızamy áldeqashan jetti. Bizdiń bul talpynysymyz osynyń bastapqy seńi desek te bolady. Sonymen oryndamaq alǵashqy ánimiz «ShÁPIBAI-AÝ».

Sóz ustartqan adam retinde birden aıta keteıin. Bul ánniń de qazirgi mátini XVIII ǵasyrdyń tili (sózi) emes. Qos shýmaqtan ǵana turatyn esil ánniń ekinshi shýmaǵyn aıtýǵa aýzymyzdyń daýalamaǵany da osy. Izder joqshysy tabylsa túpnusqa tekistiń arhıvtiń bir qaltarysynan ushyrasa ketýi de ábden múmkin ǵoı. Al ushyǵyn ustatpaǵan jaǵdaıda áýenniń túpki tinin saqtaı otyryp mátindi tól XVIII ǵasyrlyq tilde túzip shyǵýǵa da bolar edi. Ázirshe muny kelesi kúnderdiń enshisine qaldyra turalyq. Alla jetkirse «Án ǵumyr» aıdarynyń ary qaraı jalǵasatyndyǵyn qaperlerińizge sala ketkimiz keledi.

Qurmetpen: Yqylas Ojaıuly